Thế nào là người quân tử, và trái lại, thế nào là kẻ tiểu nhân?

Theo Khổng Tử, tâm tính con người khi sinh ra vốn giống nhau (“tính tương cận dã”). Nhưng lớn lên, hoàn cảnh sống đa dạng làm chúng ta dần khác biệt (“tập tương viễn dã”), thậm chí đối lập như hai thái cực.

Cực bên này là những người luôn cố giữ bản tính thiện lành bằng luân thường đạo lý: những người quân tử.

Cực bên kia là những kẻ chấp nhận thoái hóa, suy đồi để thỏa mãn dục vọng bản thân: những kẻ tiểu nhân.

Sách Luận ngữ có chỉ ra 12 điểm khác biệt giữa người quân tử và kẻ tiểu nhân như sau:

Xem phần 1:

#7 “Quân tử thành nhân chi mỹ, bất thành nhân chi ác, tiểu nhân phản thị”

Tức: “Quân tử thành tựu thì điều tốt đẹp đến cho người khác, không thành tựu thì điều xấu đến cho người khác. Tiểu nhân thì trái lại.” (Luận ngữ, Nhan Uyên 12).

Người quân tử luôn sống trong điều nhân, coi mọi người là anh em, cho nên muốn làm điều tốt đẹp cho người cũng như cho mình.

Trái lại, tiểu nhân chỉ nghĩ đến mình, bao giờ cũng muốn mình vượt trội hơn người, thấy ai bằng mình hay hơn mình thì ghen tỵ, cho nên sẵn sàng làm điều xấu cho người, không bao giờ muốn cho người được hơn mình.

#8 “Quân tử dị sự nhi nan duyệt dã. Tiểu nhân nan sự nhi dị duyệt dã.”

Tức: “Quân tử dễ phục vụ, nhưng khó làm cho vui lòng. Kẻ tiểu nhân khó phục vụ, nhưng dễ làm cho vui lòng.” (Luận Ngữ, Tử Lộ 25)

Quân tử sống đức hạnh, giản dị, ít nhu cầu, nên người dưới dễ đáp ứng. Nhưng để làm người quân tử vui lòng, lời nói, hành vi hay phẩm vật trao tặng đều phải hợp đạo lý.

Tiểu nhân nhiều ham muốn nên khó đáp ứng, nhưng lại dễ làm cho vui lòng do không cần theo tiêu chuẩn đạo lý, chỉ cần sự thỏa mãn nhất thời.

#9 “Quân tử hoài đức, tiểu nhân hoài thổ. Quân tử hoài hình, tiểu nhân hoài huệ.”

Tức: “Quân tử nghĩ đến đạo đức, tiểu nhân nghĩ đến chỗ ở. Quân tử nghĩ đến hình phạt, tiểu nhân nghĩ đến ban ơn.” (Luận Ngữ, Lý Nhân 11)

Chí hướng của người quân tử là tiến lên bậc thánh hiền, nên thường tự xét mình có vi phạm nguyên tắc đạo đức hay không, hay nghĩ đến hình phạt của Trời, của chính quyền, của miệng đời.

Trái lại, kẻ tiểu nhân theo đuổi vật chất, thích thỏa mãn thân xác, nên chỉ bận tâm đến lợi lộc ân thưởng, không tự xét mình xem có xứng đáng hay chưa.

#10 “Quân tử thượng đạt, tiểu nhân hạ đạt.”

Tức: “Quân tử hướng đến cao cả, tiểu nhân hướng đến thấp hèn.” (Luận Ngữ, Hiến Vấn 23)

Người quân tử không màng những cái lợi trước mắt của thân mình, cốt đạt được mục đích tốt đẹp cho tất thảy mọi người, nên hướng đến sự vĩ đại. 

Kẻ tiểu nhân chỉ màng thấy cái lợi nhất thời của bản thân, chứ không thấy xã hội, nên hướng đến sự tầm thường.

#11 “Quân tử hữu tam úy: úy thiên mệnh, úy đại nhân, úy thánh nhân chi ngôn. Tiểu nhân bất tri thiên mệnh nhi bất úy dã, hiệp đại nhân, vũ thánh nhân chi ngôn.”

Tức: “Quân tử có ba điều sợ: sợ mệnh Trời, sợ bậc đại nhân, sợ lời của thánh nhân. Tiểu nhân chẳng biết mệnh Trời nên chẳng sợ, khinh thường bậc đại nhân, nhạo báng lời của thánh nhân.” (Luận Ngữ, Quý Thị 8)

Người quân tử tin vào sự cân bằng của vạn vật, tin vào nhân quả báo ứng, tin “có thờ có thiêng, có kiêng có lành”.

Người quân tử nể trọng những bậc chức phận lớn, đức hạnh cao; cảm thấy mình kém tài đức không xứng đáng gần gũi. 

Người quân tử sợ lời của thánh nhân vì e không đủ sức tuân theo.

Trái lại, kẻ tiểu nhân thì ngược lại hoàn toàn. 

Chính vì ở quân tử tụ hội nhiều đức tính như vậy mà sau này trong cuốn Đằng Văn Công Hạ, Mạnh Tử đã ca lợi các bậc quân tử bằng những lời rất hay. Có thể đọc thêm ở đây: